ابن خوام بغدادی عبداللّه بن محمد اصفهانیابن خوام بغدادی عبداللّه بن محمد اصفهانی، از دانشمندان ریاضی و طب قرن هفتم و هشتم هجری در اصفهان بوده است. ۱ - معرفی اجمالیعمادالدّین عبداللّه بن محمّد بن عبدالرزّاق بغدادی حاسب معروف به «ابن الخوام»، از دانشمندان ریاضی و طب در قرن هفتم و هشتم هجری است. وی در اصفهان ساکن بوده، و کتاب الفوائد البهاییّه فی القواعد اکسابیه را در دهه دوم شعبان ۶۷۵ق در اصفهان به نام خواجه بهاءالدّین محمّد بن شمس‌الدّین محمّد صاحب دیوان جوینی (حاکم اصفهان) تالیف نموده است. تالیف دیگر وی مقدّمه فی الطّب است. کمال الدّین حسن فارسی از شاگردان او است، و کتاب الفوائد البهاییّه او را شرح کرده، و اساس القواعد نامیده است. [۳]
آستان قدس رضوی، فهرست رضوی، ج۸، ص۲۵۱.
[۵]
فقیه ایمانی، مهدی، تاریخ تشیّع اصفهان، ص۳۰۷.
۲ - نام و شهرتاِبْنِ خَوّام، عبدالله بن محمد بن عبدالرزّاق الحُرْبَوی عمادالدین بن الخَوّام بغدادی (۶۴۳-۷۲۴ق/۱۲۴۵-۱۳۲۴م)، ریاضی‌دان و طبیب، اگر چه آوازه او بیشتر در علوم ریاضی است، اما در منابع از او به عنوان طبیب، فیلسوف و ادیب هم یاد شده است. ۳ - شاگرد خواجه نصیرالدینوی پس‌از تحصیل علم طب و حساب به حلقه درس خواجه نصیرالدین طوسی پیوست. ۴ - رئیس مدرسه طبابن خوام در بغداد رئیس مدرسه طب بود و در دارالذهب حلقه درس داشت. گفته‌اند که بسیار کسان نزد او فنون هزل و جد آموخته‌اند. [۱۳]
خلیلی، محمد، معجم ادباء الاطباء، ج۱، ص۲۲۸-۲۲۹.
۵ - شافعی مذهبابن خوام پیرو مذهب شافعی بود و به جهت همنشینی و مصاحبت با حکمرانان و بزرگان، مالی بسیار اندوخت و از دارایی خود مدرسه بزرگی ساخت و برای آن امام و مدرسی گماشت و برای ۱۰ نفر یتیم که در آن درس می‌خواندند، موقوفه معین کرد. [۱۷]
خلیلی، محمد، معجم ادباء الاطباء، ج۱، ص۲۲۸-۲۲۹.
۶ - معروف‌ترین کتابمعروفترین اثری که از وی بر جای مانده القواعد البهائیة فی القواعد الحسابیة است. این کتاب که درباره حساب ذهنی است، از شهرتی عظیم برخوردار است. ابن خوام این کتاب را به نام خواجه بهاءالدین محمد بن شمس‌الدین صاحب دیوان جوینی مُصَدّر ساخته و در ۶۷۵ق/۱۲۷۷م در اصفهان از نگارش آن فراغت یافته است. ۷ - ساختار القواعد البهائیةکتاب دارای یک مقدمه و ۵ مقاله و خاتمه است. [۱۹]
آستان قدس رضوی، فهرست رضوی، ج۸، ص۲۵۱.
در مقدمه از حقیقت علم حساب و عدد و خواص آن سخن رفته، در مقاله اول؛ که ۲۴ فصل دارد از اعداد کسری، و در مقاله دوم که ۱۱ فصل دارد از معاملات و قوانین دادوستد بحث شده، مقاله سوم در انواع مساحات است که یک باب آن در وزن زمین است همراه با ۳ شکل، مقاله چهارم در جبر و مقابله است. [۲۰]
طعمه، عدنان جواد، مخطوطات برلین، ص۳۵.
به نوشته غیاث‌الدین کاشانی، ابن خوام در این اثر خود از میزان الحکمة تالیف منصور خازنی دانشمند معروف و شاگرد حکیم عمر خیام سود جسته و دو جدول نسبی فلزات و جواهر و برخی مایعات را از آن کتاب اقتباس کرده است. [۲۱]
طعمه، عدنان جواد، مخطوطات برلین، ص۱۷۳.
۸ - شروح القواعد البهائیةشهرت و اهمیت کتاب ابن خوام سبب شد که بر آن شرح‌هایی نوشته شود، از جمله شرحی است از کمال‌الدین حسن فارسی با نام اساس القواعد فی اصول الفوائد. [۲۲]
آستان قدس رضوی، فهرست رضوی، ج۸، ص۲۳.
[۲۳]
آستان قدس رضوی، فهرست رضوی، ج۱۰، ص۸۰.
همچنین یحیی بن احمد کاشی شرحی بر آن کتاب نوشته و آن را ایضاح المقاصد الفرائد الفوائد نامیده است. سرانجام در ۸۹۱ق/۱۴۸۶م ملا عبدالعلی بیرجندی بر آن شرحی نوشت. [۲۴]
آستان قدس رضوی، فهرست رضوی، ج۱۰، ص۸۰.
۹ - تالیفات دیگراثر دیگر او رساله الفراسة است که به کوشش حسین علی محفوظ در تهران به سال ۱۹۵۴م چاپ شده است. سزگین، در ضمن آثار ابن خوام از رساله‌ای به نام الرسالة فی فهم المقالة العاشرة المتعلقة من کتاب اقلیدس نام برده است. در معجم الاطباء نیز رساله‌ای به نام مقدمه فی الطب به وی نسبت داده شده است. [۲۵]
عیسی بک، احمد، معجم الاطباء، ص۲۴۳.
۱۰ - ارتباط با فضل‌الله همدانیوی استاد شرف‌الدین‌هارون پسر وزیر و عموزاده‌های او و پسران علاءالدین صاحب دیوان بود و آنان نزد وی فن‌ّ حساب آموختند. ابن خوام به جهت ارادتی که به خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی داشته و تقریظی اغراق‌آمیز که در مورد تفسیر وی نوشته بود، پس از قتل وزیر بر او شوریدند و بر ضدش شهادت دادند، و او از بیم جان به قاضی‌القضاة قطب‌الدین پناه برد و با دادن مبلغی زر از مهلکه نجات یافت، قاضی مجلسی فراهم آورد و از او خواست که به مسلمانی اقرار کند. او چنین کرد و از مرگ رهید. [۳۰]
عیسی بک، احمد، معجم الاطباء، ص۲۴۳.
۱۱ - وفات و مدفنسال مرگ او را غالباً ۷۲۴ق/۱۳۲۴م نوشته‌اند، با وجود این بنا به نظر طعمه او تا ۷۳۶ق/۱۳۳۵م زنده بوده است. [۳۲]
طعمه، عدنان جواد، مخطوطات برلین، ص۳۵.
بعید نیست که این اشتباه ناشی از آخرین جمله نسخه خطی‌ِ معروف شده او باشد که در آخر آن آمده «وقع الفراغ من نسخة فی یوم الاحد ۱۴ محرم سنة ۷۳۶ق»؛ که به نظر می‌رسد این تاریخ مربوط به استنساخ نسخه باشد. صفدی می‌گوید پیکر ابن خوام را در خانه خود در بغداد به خاک سپردند. [۳۳]
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۵۹۱.
۱۲ - شاگرداناز شاگردان معروف او می‌توان از عزالدین اربلی پزشک [۳۴]
عیسی بک، احمد، معجم الاطباء، ص۲۴۳.
و کمال‌الدین حسن فارسی نام برد. [۳۵]
مدرس رضوی، محمدتقی، جاویدان خرد، ص۲۸.
۱۳ - پانویس۱۴ - منبعمهدوی، سید مصلح‌الدین، اعلام اصفهان، ج۱، ص۱۵۹. رده‌های این صفحه : ریاضی‌دانان اصفهان | ریاضی‌دانان اصفهان سده هشتم (قمری) | ریاضی‌دانان اصفهان سده هفتم (قمری) | ریاضی‌دانان سده هشتم (قمری) | ریاضی‌دانان سده هفتم (قمری) | طبیبان اصفهان | طبیبان اصفهان سده هشتم (قمری) | طبیبان اصفهان سده هفتم (قمری) | طبیبان سده هشتم (قمری) | طبیبان سده هفتم (قمری)
|